Fobie
Strach jest emocją, której doświadcza każdy z nas. Wykształcił się w drodze ewolucji jako pożądany mechanizm adaptacyjny. Czujemy strach w obliczu zagrażających sytuacji, przedmiotów czy zwierząt. Jednak u niektórych ludzi panika w konkretnych, obiektywnie bezpiecznych sytuacjach jest na tyle ogromna, że utrudnia prawidłowe funkcjonowanie. Bardzo dużo osób cierpi z powodu nieuzasadnionego lęku, tzw. fobii. Fobie dzielimy na dwie główne podgrupy: fobie specyficzne (proste)* i fobie społeczne (sytuacyjne)**. Pierwsza z nich jest bardzo częstym zaburzeniem, które według danych może dotyczyć nawet 20% populacji, a leczy się prawdopodobnie co czwarta osoba. Szacuje się również, że na fobie proste cierpi 1,1 mln polaków. Na fobie społeczne natomiast, może cierpieć od 7 do 9% ludzi na świecie. Zaburzenie to rozwija się stosunkowo wcześnie, gdyż według amerykańskich badań 20% osób chorych na nie zaczęło chorować w wieku od 0 do 5 lat, 15% w wieku od 6 do 10 lat, 26% między 11 a 15 rokiem życia, 18% między 16 a 20 rokiem życia, 10% w wieku od 21 do 25 lat i już tylko 10% powyżej 26 roku życia. Dodatkowo, fobia społeczna występuje około dwa razy częściej u kobiet, niż u mężczyzn. Częstotliwość występowania zależy też silnie od lokalizacji, kultury regionu, w którym występuje oraz od poziomu wykształcenia populacji.
Lęk, strach i fobia to, jakby się mogło wydawać, pojęcia pokrewne, natomiast po głębszej analizie widać, że występują między nimi istotne różnice.
Lęk „powstaje w wyobraźni, sumieniu jako reakcja na odczucia wewnętrzne. Powoduje odczucie niepewności, bezradności, bezsilności. Ma charakter lęku subiektywnego na niebezpieczeństwo o cechach lęku najczęściej nieokreślonego. Jest emocją pojawiającą się przy społecznym zagrożeniu o mniejszym nasileniu od strachu. Jest to reakcja na zagrożenie podstawowych wartości osobowości” (Klichowski, 1994).
Termin fobia pochodzi z języka greckiego (stgr. phóbos, czyli „strach, lęk”). Jest to określenie lęku, przerażenia i dużych obaw. Fobia jest zaburzeniem lękowym/nerwicowym, polegającym na trwałym, niczym nieuzasadnionym, patologicznym odczuwaniu nieadekwatnego strachu. W przypadku fobii wystarczy samo wyobrażenie, by wywołać wysoki dyskomfort psychiczny, a czasami nawet reakcję panicznego strachu. Nierzadko, podczas takich ataków paniki możemy zaobserwować towarzyszące temu silne reakcje fizjologiczne organizmu. Są one bardzo podobne do nagłych reakcji stresowych, a należą do nich między innymi:
- pocenie się ciała,
- palpitacje serca,
- osłabienie, omdlenia,
- przyspieszony i płytki oddech.
Za każdym razem kiedy osoba chora ma kontakt z bodźcem wywołującym fobie, ww. symptomy pojawiają się. Na stan dzisiejszy, lista rozpoznawanych fobii wynosi prawie 700 pozycji i wciąż się powiększa.
Strach „w przeciwieństwie do lęku ma określony przedmiot (…), który można zobaczyć, analizować, atakować, podjąć. Można nań oddziaływać i oddziałując uczestniczyć w nim — również w formie walki” (Tillich,1994).
W przypadku strachu możliwa jest konfrontacja z obiektem awersyjnym, natomiast w przypadku lęku nie ma konkretnego bodźca, dlatego też towarzyszy mu bezradność.
Przyczyn powstawania fobii można doszukiwać się w wielu obszarach, w zależności od teorii. Według teorii ewolucyjnychfobie, tak jak zwykły strach, mają charakter przystosowawczy. Węże, pająki, insekty, wysokości czy obcy ludzie były dla naszych przodków poważnymi potencjalnymi zagrożeniami, stąd wytworzenie się u nich fobii miało funkcję adaptacyjną. W obecnych czasach są one jednak zbędne.
Teorie behawiorystyczne genezę powstawania fobii przypisują warunkowaniu klasycznemu. Polega ono na tym, że gdy przykre doświadczenie skojarzymy z jakimś obiektem, to obiekt ten przy kolejnym kontakcie wywoła w nas lęk, np. gdy w dzieciństwie ugryzie nas pies, to zaczniemy obawiać się tych zwierząt.
Teoria psychoanalityków za przyczyny powstawania fobii uważa powstające w nieświadomości mechanizmy, takie jak przeniesienie agresji, projekcja, regresja czy wyparcie. Zagrażające emocje przenoszone są na obiekty, przez co obiekty te są postrzegane jako niebezpieczne i przejawiają się w formie fobii.
Jak już wcześniej wspomnieliśmy, liczba rozpoznawalnych fobii przekracza na ten moment 600 pozycji. W tym artykule chcielibyśmy skupić się na 10 najczęściej występujących fobiach w naszej populacji.
- Ofidiofobia jest jedną z fobii specyficznych i objawia się przez chorobliwy strach przed wężami. Pacjent dotknięty tą fobią doświadcza psychosomatycznych objawów panicznego lęku w kontakcie z wężami, albo nawet na samą myśl o nich. Ofidiofobia uznaje się za najpowszechniejszą ze wszystkich znanych fobii. Jest to jak najbardziej wytłumaczalne z perspektywy teorii ewolucyjnej, ponieważ strach przed wężami, czy pająkami chronił nas przed utratą życia.
- Arachnofobia jest również jedną z fobii specyficznych i nawiązuje do lęku spowodowanego przez pająki. Pacjenci zmagający się z tą fobią odczuwają bolesne emocje związane z samym wyobrażeniem pajęczaka oraz przeświadczeniem, że jest zagrożeniem dla zdrowia i życia człowieka. Jak ww. jest to również lęk uwarunkowany ewolucyjnie.
- Agorafobia jest to strach przed przebywaniem na otwartych przestrzeniach, w miejscach publicznych i nieznanych. Lęk ten jest przeciwstawny klaustrofobii. Często tej fobii towarzyszy również obawa przed publicznym upokorzeniem, do którego mogłoby dojść w przypadku wystąpienia napadu paniki na forum publicznym.
- Antropofobia (socjofobia), czyli lęk przed innymi ludźmi, jest to bardzo szczególny i poważny przypadek fobii społecznej. Problem nie odnosi się już tylko do wąskiego aspektu życia pacjenta, ale wkracza na różne płaszczyzny jego funkcjonowania, uniemożliwiając prawidłowy rozwój. Przy owej fobii ciężko, o ile w ogóle jest to możliwe, podjąć jakąkolwiek pracę, założyć rodzinę i zjednać sobie zaufane grono znajomych.
- Akrofobia (hipsofobia), inaczej lęk wysokości. Fobii towarzyszy strach przed upadkiem z dużej wysokości, doznaniem obrażenia i/lub śmiercią. Występuje ona dość często i może być rezultatem przykrych doświadczeń w dzieciństwie, np. bolesnego upadku z huśtawki lub zjeżdżalni.
- Achluofobia (nyktofobia), czyli nieuzasadniony strach przed ciemnością. Fobia ta przypisywana jest zazwyczaj młodszym dzieciom i często sama przechodzi wraz z wiekiem. Gdy tak się jednak nie dzieje, może prowadzić do problemów ze snem, a w konsekwencji do silnego pogorszenia stanu zdrowia.
- Brontofobia (astrafobia), czyli lęk spowodowany burzą (strach przed grzmotami i błyskawicami). Jest to lęk, który również kojarzy nam się z dziećmi. Jest to jednak niczym niepotwierdzony mit, ponieważ również osoby starsze zmagają się z dużym lękiem w czasie burzy i reagują panicznym niepokojem w trakcie głośnych huków dochodzących zza okna. Bardzo ważne jest to, aby pacjent nie znajdował się sam w domu podczas burzy, ponieważ może skończyć się to napadem paniki i nie otrzymaniem potrzebnej pomocy.
- Awiofobia jest to paniczny strach przed lataniem samolotem. Jest to bardzo powszechna fobia specyficzna, która dotyka osoby w każdym wieku i każdej płci. Przyczyn doszukiwać można się w tym, że latanie nie jest naturalną czynnością dla człowieka, stąd lęk przed tym wydaje się uzasadniony. Silny wpływ ma również brak kontroli nad sytuacją oraz konieczność zaufania załodze w miejscu, z którego samodzielnie nie możemy się wydostać. Osoby dotknięte tą fobią zwykle są świadome statystyk dotyczących wypadków oraz wiedzą o tym, że jest to stosunkowo najbezpieczniejsza forma transportu, jednak nie obniża to ich strachu.
- Kynofobia, dogofobia, czyli chorobliwy strach przed psami, również może mieć podłoże ewolucyjne i wywodzić się ze strachu przed śmiertelnym starciem z watahą wilków. Pacjenci nie są w stanie znieść widoku psa, ani nawet jego szczekania. Nic nie zmienia oczywiście fakt, że zwierze jest na smyczy i/lub ma kaganiec. Osoby z dogofobią mają duże problemy z wychodzeniem na spacery, ponieważ są w ciągłym stanie niepokoju, a w skrajnych wypadkach spacer nie obchodzi się bez ataków paniki.
- Dentofobia jest to paniczny strach przed dentystą. Dotyka on sporej grupy osób i pojawia się zarówno wśród dzieci, jak i dorosłych. Duży problem tej fobii polega na tym, że ze względu na lęk, osoby zaniedbują swoje zdrowie fizyczne, unikając wizyt u stomatologa. W efekcie może prowadzić to do złego stanu jamy ustnej, a to do obniżenia poczucia własnej wartości.
Kiedy rozważyć leczenie? Kiedy problem przeszkadza w normalnym funkcjonowaniu. W momencie, gdy twoja fobia nie przeszkadza ci w życiu i nie ma wpływu na jego jakość, to nie powinna być dla ciebie zmartwieniem, np. gdy boisz się rekinów, ale mieszkasz w górach. Jeżeli jednak paniczny strach przed czymś zaburza twoje zwykłe funkcjonowanie, należy pomyśleć o wdrożeniu leczenia. W zależności od obiektu lęku, leczenie może wyglądać nieco inaczej, jednak pomimo różnic, opiera się ono głównie na terapii poznawczo-behawioralnej oraz psychodynamicznej.
Fobia jest bardzo uciążliwym lękiem przed określonymi sytuacjami, zwierzętami lub przedmiotami, który uniemożliwia normalne funkcjonowanie w społeczeństwie. Zetknięcie z bodźcem lękotwórczym może prowadzić do ataków paniki, a nawet bardzo problematycznych dolegliwości fizycznych. Zdiagnozowanie i wdrożenie odpowiedniego leczenia fobii jest ważne nie tylko dlatego, że jest ona utrapieniem dla dotkniętej przez nią osoby, ale także dlatego, że może wpłynąć destrukcyjnie na pozostałe aspekty życia pacjenta, ścieżkę edukacyjną, relacje rówieśnicze i przyjacielskie, życie zawodowe i rodzinne.
Fobie, lęki, strach, które dotykają ludzi na całym świecie, wciąż fluktuują i zmieniają się w zależności od okresu czasu. Na przykład dwa wieki temu, niestety bardzo często zdarzały się pochówki żywcem, dlatego bardzo popularną wtedy fobią była tafefobia. Dziś tak samo możemy mówić o lęku przed zachorowaniem na wirus SARS-CoV-2, choć nie doczekał się on jeszcze swojej własnej nazwy.
Na koniec pamiętajmy, że silna i ciągła ekspozycja na lęk, powodująca niewyobrażalny stres, może prowadzić do poważnych zaburzeń zdrowotnych, dlatego szybka interwencja pomocowa mogłaby przynieść dużą ulgę danej osobie.
* Fobie specyficzne (proste) pojawiają się w ściśle określonych sytuacjach lub są ukierunkowane na konkretne przedmioty, sytuacje, czy zwierzęta. Fobię specyficzną dzielimy na 5 podgrup:
- fobie przed zwierzętami – zoofobie (np. węże, pająki),
- fobie przed środowiskiem naturalnym (np. ciemność),
- fobie sytuacyjne (np. winda, tunel),
- fobie przed krwią, zastrzykiem, skaleczeniem,
- inne fobie (przed chorobą lub śmiercią).
** Fobie społeczne (sytuacyjne) zaś, charakteryzują się doświadczeniem przez osobę chorą silnego lęku w sytuacjach społecznych, a towarzyszą temu strach przed oceną innych, odrzuceniem lub kompromitacją.
